در ادامه مقاله اول و مقاله دوم درباره مکانیزمهای یادگیری در این مقاله تلاش میکنیم سایر مسیرهایی را که منجر به ایجاد یادگیری اثربخش میشود درج نماییم.
اثر یادگیری مشارکتی
مجموعه ای از بررسیهای عصب شناسی نشان میدهد که وقتی انسان در تعامل با افراد دیگری قرار میگیرد ظرفیت یادگیری وی افزایش میابد بعنوان مثال بررسی نوزادان و کودکان خردسال نشان میدهد که انسان از ابتدای تولد تمایل دارد به دیگران بیاموزد و در مسیر آموختن به دیگران یادگیری با سرعت و اثربخشی بالاتری رخ میدهد.[1] در واقع در مدل سه وجهی یادگیری حضور دیگران بخش محیط یادگیری را کامل کرده و به آن غنا میبخشید. این بدان معنی است که یاد دادن به دیگران برای یادگرفتن بسیار سازنده است و حتی برخی معتقدند که مغز برای اینکار ساخته شده است.
از سوی دیگر واژه یادگیری مشارکتی به یک رویکرد در آموزش اشاره دارد که در آن دانش پذیران در گروههایی تلاش میکنند تا مسالهای را حل کنند وظیفهای را کامل کنند و یا محصولی را بسازند. در محیط یادگیری گروهی، دانش پذیران بصورت اجتماعی و احساسی به چالش کشیده میشوند تا نظریات و رویکردهای سایرین را بشوند تحلیل کنند و از نظریات خود دفاع کنند. [15]
یادگیری مشارکتی از اینرو اثربخشی آموزش را بالاتر میبرد چون در واقع حضور سایر افراد کمک میکند تا منابع متنوعتری برای یادگیری شناختی ایجاد شده و ابعاد وسیعتری از حس ها درگیر در فرایند یادگیری شوند.
ابزارهای الکترونیک و تکنولوژیهای نوین میتوانند این وجه از یادگیری اثربخش را نیز کامل نمایند. اکثر نرم افزارهای نوین تلاش میکنند تا شما را به شبکه دوستانتان متصل کنند. به شما نشان میدهند که کدامیک از دوستان شما در فرایند آموزش هستند، در چه سطحی فعالیت میکنند. شما را به شنیدن نظریات آنان و ارایه نظر در مورد عملکردشان ترغیب میکنند. برخی محیطهای یادگیری آنلاین امکان ایجاد چت خصوصی و یا اتاقهای یادگیری و بازخورد چندنفره را فراهم میکنند و از این طریق یادگیری مشارکتی را توسعه میدهند بر همین اساس مطالعه نشان میدهد که مطالعات عمیق نشان داده است که آموزشهای مجازی و آنلاین در زمانی که با جلسات رودررو و کلاسهای فیزیکی ترکیب میشوند و میتوانند وجه تعامل مثبت میان افراد را حفظ و تقویت نمایند عملکرد بهتر و بالاتری را نشان میدهند. [7]
کیس واقعی: بعنوان یک کیس موفق مجددا میتوان به نرم افزار دولینگو اشاره کرد. این نرم افزار تمامی کسانی را که جزو دفترچه تلفن فراگیر بوده و در مسیر یادگیری زبان در این نرم افزار میباشند به فرد معرفی میکند و در دوره های مختلف افراد را ترغیب میکند تا در بازه های زمانی مشخص و دو به دو و بصورت مشترک برای رسیدن به هدف مشخصی شامل رسیدن به امتیاز خاصی و یا تعداد مشخصی درس تلاش نمایند. در انتهای این تلاش و در صورت رسیدن به هدف تعیین شده، نرم افزار به هر دو نفر مشارکت کننده جوایز و امتیازاتی اختصاص میدهد. [16]
کاربرد در دنیای امروز: در سازمانها و واحدهای آموزشی نیز میتوان برمبنای توان و سطح هر فرد گروههای آموزشی کوچک دو تا سه نفره ایجاد کرد و با ایجاد پروژه های مشترک و ترغیب افراد به انجام پروژه ها بصورت گروهی، یادگیری مشارکتی را توسعه داد. همچنین همواره این امکان وجود دارد که افراد توانمند و نخبه سازمان بعنوان منتور فردی افراد فراگیر انتخاب و معرفی شوند. در این متد میتوان از منتورها خواست که در کل مسیر یادگیری همراه فرد باشند و تلاش کنند ضمن ایجاد انگیزه برای فرد، مسیر یادگیری وی را تسهیل نمایند.
3-5-اثر بازخورد آنی بر یادگیری اثربخش
مالکوم گلدول در متد تمرین سنجیده به اهمیت بازخوردهای آنی برای یادگیری اشاره میکند. [2] در واقع در هر اشتباه و بازخورد آنی پس از آن یک بهبود اندک رخ میدهد. متد بازخورد آنی در روش یادگیری لایتنر نیز بکار گرفته میشود تا در تمرینهای فاصلهدار بکار گرفته شود. یکی از مهمترین کاربردهای هوش مصنوعی به عنوان معلم و مدرس به افراد این است که میتواند بصورت آنی به عملکرد افراد بازخورد بدهد. این بازخوردها برخلاف بازخوردهای کلاسهای درس سنتی تنها بصورت یک نمره نیست بلکه شامل بخشهای صحیح و نادرست پاسخ فرد و به تفکیک و با توضیحات اصلاحی است.
برخی بررسیها نشان میدهد که نوشتن و بصورت خاص، توان نوشتن درباره یک موضوع [14] یکی از بهترین روشهای آموختن است و کارایی و اثربخشی بالاتری به نسبت سایر روشها دارد شاید به همین دلیل توانایی نوشتن یک متن به یک زبان خارجی میتواند نشان دهنده بالاترین سطح یادگیری آن زبان باشد. در سالهای اخیر بدلیل مساله زمان، موضوع نوشتن حتی از بسیاری از آزمونهای پایانی دورههای آموزشی نیز حذف شده است و آزمونها بصورت چند گزینهای طراحی میشوند و نمیتوانند اثر جدی در فرایند یادگیری داشته باشند و اثر آنها در سطح سنجش باقی میماند. در این دوره هوش مصنوعی میتواند نقش تصحیح کنندهای بر روال جاری داشته باشد و بر مبنای نوع نوشتن افراد به آنها بازخوردهای مناسب ارایه دهد. یکی از قابلیت های برجسته ابزارهای هوش مصنوعی در این است که تعداد بالای پاسخها و یا طولانی بودن یک پاسخ نمیتواند باعث کندی فرایند در آن شود. همچنین بدلیل امکان تحلیل دیتا در طول زمان مساله فراموشی و یا حافظه درباره عملکرد فرد در گذشته در قضاوت وی دخیل نیست. همه این ویژگیها باعث میشود که ابزارهای نوین بتوانند نوشته های طولانی را دریافت کرده بازخورد داده و اصلاح نماید.
کیس واقعی: دو وبسیایت مطرح آموزشی استپ وایز[2] و کارنگی لرنینگ[3] برای آموزش علوم مختلف به افراد طراحی شده و از قابلیت های هوش مصنوعی استفاده میکنند. مهمترین ویژگی هر دو وبسایت استفاده از قابلیت بازخورد آنی در برابر تکالیف افراد میباشد. این بازخوردها بصورت کاملا دقیق و تحلیلی میباشد و فرد یادگیرنده را نسبت به خطای خود بررسی و آنالیز میکند.[16]
کاربرد در دنیای امروز: در نهادهای یاددهنده و موسسات آموزش و توسعه فردی، میتوان از قابلیت های هوش مصنوعی نسل چهارم Chat GPT4 در بررسی و تحلیل دقیق نوشته ها بهره برد. در صورتیکه از فراگیران خواسته شود که در پاسخ به پروژه ها و پرسش ها متنی را تهیه نمایند. هوش مصنوعی در دسترس این امکان را دارد که متن را بررسی کرده و بصورت نسبت به آن بازخورد ارایه دهد. این بازخورد از مقایسه متن فرد با محتوای ارایه شده در کلاس درس ایجاد میشود.
3-6-تسهیل به خاطر سپردن
مکانیزم مغز انسان برای بخاطر سپردن مطالب، رویدادها و آموزشها نشان میدهد که حافظه انسان تصویری متفاوت از آنچه همه واقعیت بوده است در ذهن ذخیره میکند و کیفیت این تصویر و جزییات آن به مروز زمان کاهش میابد. از سوی دیگر برخی مطالعات نشان میدهد که ایجاد برخی شرایط میتواند کمک کند تا تصویر کاملتر و بهتری از آنچه به فرد ارایه میشود در ذهن وی باقی بماند. در جدول زیر میتوان برخی از این فعالیتها را مشاهده نمود. [14]
جدول شماره1- متدهای مختلف برای بهبود حافظه افراد
| فعالیت | تعریف |
| در هم آمیخته شدن | گفتگو با دیگران درباره مفاهیم آموزشی |
| فاصله انداختن | ایجاد فاصله مناسب بین آموزشها تا مغز بتواند زمان کافی برای محکم کردن آموزشهای پیشین در ساختار خود را بدست بیاورد. |
| درگیرکردن حسهای مختلف | درگیر نمودن تمامی حسهای یک دانشپذیر- بینایی، شنوایی، صحبت کردن تا کانالهای مختلف مغز درگیر فرایند آموزش شود. صدای بلند، ویدیو، VR , AR |
| کاهش بار شناختی | ارایه کردن مفاهیم با استفاده از فایل ارایه و مدلهای تصویری و مثالها که به مغز کمک میکند تا با زحمت کمتری مفاهیم را به خاطر بسپارد |
| تکرار | تمرین با توجه، یادآوری مستمر جهت افزایش حافظه بلندمدت |
اکثر روشهای آموزشی نوین کمک میکنند تا هر مفهوم آموزشی همراه با بکار گرفتن نیمکره راست مغز شامل بازیها و آیکونهای خلاقانه، تصاویر رنگی و متحرک، صدا و موسیقی و نوشتههای مرتبط با تصویر ارایه شوند.
همچنین بدلیل عدم وابستگی این سیستمها به حافظه انسانی و توان مدیریت زمان، امکان ارسال آلارم و یادآورهای مختلف در فواصل مناسب وجود دارد که کمک میکند تکرار و تمرین در بازههای زمانی درست انجام گیرد.
برخی امکانات آموزشی جدید و بر پایه هوش مصنوعی مانند واقعیت مجازی یا واقعیت مجازی امکان حضور فرد در یک محیط 3 بعدی مشابه واقعیت را ایجاد میکند و در گذشته بیشتر در حوزه های مختلف فنی بخصوص در آموزشهای نظامی، آموزش خلبانان، آموزش پزشکی و آموزش در مشاغل پرخطر استفاده میشده است. اما در سالهای اخیر برای آموزش ریاضی، زبان، کسب و کار، سلامتی، علوم کامپیوتر و حتی مدیریت پروژه استفاده میشود. مهمترین نکته کاربرد این تکنولوژی امکان عکسالعمل نشان دادن فرد است و امکان تغییر رویکرد از اداره کلاس و آموزش توسط معلم به محوریت دانش آموز یا فرد یادگیرنده یا اصطلاحا یادگیری فعال [4]را تسهیل میکند.[5] مجموعه این قابلیتها کمک میکند تا افراد با بار شناختی کمتر، بتوانند از حسهای مختلف خود بهره برده و یادگیری بیشتر و اثربخش تری ایجاد نمایند.
کیس واقعی: بعنوان یک مثال میتوان به نرم افزار نانس[5] اشاره کرد که توان تشخیص کلام افراد با کمک تکنولوژیهای پیشرفته هوش مصنوعی را دارد و میتواند فرد را ترغیب نماید تا درباره موضوع مورد یادگیری صحبت کند و سپس بر اساس تشخیص کلام وی بازخوردهای مناسب ارایه دهد.[16]
کاربرد در دنیای امروز: در دوره های آموزشی میتوان مفهوم ارایه فاصله دار را بخوبی اجرا کرد. در واقع فاصله مناسب برای ارایه مطالب جدید و یاداوری مطالب پیشین نزدیک به 10 روز است. ایجاد ترکیب مناسب بلحاظ صوت و تصویر در محتوای آموزشی، بهره گیری از بازیهای مناسب، فیلمهای آموزشی مناسب و … میتواند بارشناختی یادگیری را کمتر کرده و اثربخشی آنرا افزایش دهد. همچنین درحال حاضر برخی از ابزارهای هوش مصنوعی برای ایجاد تصاویر مناسب و اسلایدهای باکیفیت بصورت رایگان دردسترس هستند بعنوان مثال (www.canva.com) و میتوانند کیفیت یادگیری را بهبود دهند.
4-جمع بندی و کاربرد روشهای پیشنهادی
در جمع بندی مطالب بالا میتوان گفت که سرعت توسعه دانش و تغییر تکنولوژی همراه با پیچیدگیهای دنیای ووکا[6] جامعه جهانی و بخصوص فعالان محیط های کاری را نیازمند رشد و یادگیری مستمر در تمام طول زندگی کرده است. از سوی دیگر روشهای سنتی و آنالوگ آموزش از جنس کتاب، کلاسهای درس فیزیکی و حضوری کارایی خود را در برابر این انتظار رو به رشد و نسل جدید جویای تکنولوژی از دست داده است. همچنین تلاش بشر برای کاربرد ابزارهای تکنولوژیک در دو دهه گذشته تنها منجر به آنلاین کردن همان ابزارهای پیشین آموزش شده است. رشد قابل توجه علوم عصب شناسی، روان شناسی اجتماعی و کاربرد دیتاهای بزرگ بدست آمده از بررسیهای میدانی و شبکه های اجتماعی این نوید را میدهد که میتوان نسل سوم آموزش را با تلفیق تکنولوژیهای دیجیتال و هوش مصنوعی و یافته های نوین درباره مغز فعال کرد و اثربخشی، همه گیری و جذابیت فرایندهای آموزشی و در نتیجه یادگیری واقعی را توسعه داد.
در این راستا توصیه میشود کلیه فعالان حوزه های آموزش و توسعه افراد بخصوص در سازمانهای تجاری به موارد زیر توجه ویژه نمایند.
- آشنایی با مفاهیم عمیق عصب شناسی درباره فرایند یادگیری که کمک میکند تا افراد تصمیم گیر در فرایند طراحی و برنامه ریزی آموزش و توسعه، تصمیمات هوشمندانه تری اتخاذ نمایند.
- جستجو درباره ابزارهای موجود آموزشی، نرم افزارها، وبسایتها و اپلیکیشن هایی که با کمک هوش مصنوعی و سایر ابزارهای تکنولوژیک و با در نظرگرفتن اصول ذکر شده در این مقاله برای بهبود اثربخشی آموزشی ابداع شده و در دسترس هستند.
- تلاش برای ایجاد محیط امن و مشوق یادگیری در سازمانها و موسسات که میتواند بستر هورمونی لازم برای اثربخشی بالاتر یادگیری را فراهم آورد.
- جستجو و همکاری با مدرسان و معلمانی که آگاهی مناسب نسبت به مفاهیم نورولوژی یادگیری و همچنین ابزارهای تکنولوژیک و بخصوص هوش مصنوعی را کسب نموده اند و در مسیر ارایه آموزشها و تثبیت یادگیری از این دانش و ابزار بهره میگیرند.
- تلاش برای ارایه محتوای آموزشی در کانال های مختلف صوتی، تصویری و تعاملی که میتواند اثربخشی بالاتری ایجاد نماید.
- تشکیل گروههای یادگیری چند نفره و تعریف پروژه های یادگیری که منجر به ایجاد یادگیری مشارکتی شده و ضمن ایجاد تعامل اثربخشی بالاتری را در فرایند آموختن ایجاد میکند.
- تلاش برای بهره گیری از هوش مصنوعی در ایجاد بازخوردهای آنی نسبت به رفتار و عملکرد فراگیران که اثرات اثبات شده ای در بهبود عملکرد آنها خواهد داشت.
امید است که با کاربرد این شیوه ها و راهکارها و ایجاد درک مناسب از مکانیزمهای مغز انسان در مسیر یادگیری به بهبود فضای یادگیری در سازمانها و در میان سرمایه انسانی جامعه کمک شود.
[1] Collaborative learning
[2] Step Wise
[3] Carnegie Learning
[4] active learning
[5] Nuance’s speech recognition
[6] VUCA